Urządzenia strefy EX – co powinieneś o nich wiedzieć?

Dobór odpowiedniego sprzętu i urządzeń do pracy w strefach zagrożenia wybuchem jest istotny przede wszystkim ze względu na bezpieczeństwo ludzi znajdujących się w tej przestrzeni. Jakie urządzenia mogą pracować w strefach EX? Czym powinny się wyróżniać?

Czym jest strefa zagrożenia wybuchem EX?

Na hali produkcyjnej przechowywane lub wykorzystywane są materiały i substancje, które bardziej podatne są na zapalenie lub wybuch. Należą do nich między innymi łatwopalne ciecze jak benzyna, rozcieńczalniki, alkohole czy gazy palne jak propan butan czy wodór. Często potencjalne zagrożenie wybuchowe mogą wywoływać unoszące się w powietrzu pyły. W takim środowisku najmniejsze bodźce energetyczne — iskry elektryczne, iskry wytwarzane mechanicznie, iskry elektrostatyczne czy gorące powietrze może stać się źródłem zapłonu, doprowadzić do wybuchu i spowodować bezpośrednie zagrożenie życia pracowników.
Tego typu strefy, w których występuje bezpośrednie lub potencjalne zagrożenie wybuchem, nazywane są strefami EX.

W świetle przepisów prawa przez strefę EX, czyli strefę zagrożoną wybuchem rozumiemy “przestrzeń, w której może wystąpić atmosfera wybuchowa w ilościach wymagających podjęcia specjalnych środków w celu zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy”. [1]

Przez atmosferę wybuchową rozumiemy “mieszaninę z powietrzem, w warunkach atmosferycznych, substancji palnych w postaci gazu, pary, mgły lub pyłu, w której to mieszaninie po nastąpieniu zapłonu spalanie rozprzestrzenia się na całą niespaloną jej część”.

Rozporządzenie z 2016 roku oprócz atmosfery wybuchowej wyróżnia również atmosferę potencjalnie wybuchową, czyli atmosferę, która w zależności od warunków lokalnych i ruchowych może stać się wybuchowa.[2]

Strefy EX wydzielone są według różnych kryteriów, do których należą między innymi: podatność substancji do tworzenia atmosfer wybuchowych, stopień emocji gazów i ich rozległości zgodnie z procesem technologicznym. Oznacza to po prostu, że w każdym przedsiębiorstwie należy indywidualnie ocenić stopień zagrożenia na podstawie wielu parametrów związanych z całym procesem produkcji i zastosowaną technologią.

Jakie są rodzaje stref EX?

wg Rozporządzenia Ministra Rozwoju z dnia 6 czerwca 2016 r.

1. strefa 0 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, występuje stale, często lub przez długie okresy;
2. strefa 1 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, może czasami wystąpić w trakcie normalnego działania;
3. strefa 2 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, nie występuje w trakcie normalnego działania, a w przypadku wystąpienia, utrzymuje się przez krótki okres;
4. strefa 20 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu występuje stale, często lub przez długie okresy;
5. strefa 21 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu może czasami wystąpić w trakcie normalnego działania;
6. strefa 22 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu nie występuje w trakcie normalnego działania, a w przypadku wystąpienia, utrzymuje się przez krótki okres.

Przy dzieleniu przestrzeni zagrożonych wybuchem, pracodawca powinien uwzględniać warstwy, osady pyłu i nagromadzony pył, jako źródła mogące potencjalnie wytwarzać atmosferę wybuchową.

Urządzenia do pracy w strefach EX i ich podział.

W celu zminimalizowania zagrożenia wszystkie urządzenia i sprzęt, który wykorzystywany jest w tego typu strefach, musi wyróżniać się określoną konstrukcją i parametrami pozwalającymi na uniknięcie zapłonu atmosfery wybuchowej i zapewniającymi bezpieczeństwo pracowników.

Konstrukcja urządzeń musi być tak zaprojektowana, aby:

• zapobiec tworzeniu atmosfery wybuchowej przez same urządzenia i systemy ochronne;
• zapobiec powstaniu zapłonu w atmosferze wybuchowej, uwzględniając charakter każdego źródła zapłonu, elektrycznego lub nieelektrycznego;

Wytyczne te dotyczą różnego typu sprzętu — maszyn produkcyjnych, elementów instalacji, a także komputerów przemysłowych i innego typu urządzeń mobilnych stosowanych w przedsiębiorstwie (np. radiotelefony, skanery kodów kreskowych, tablety przemysłowe czy kolektory danych).
Wybór odpowiedniego urządzenia zależy od warunków, w jakich będzie wykorzystywany.

Unijna dyrektywa ATEX 94/9/WE, dotycząca urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem wymienia dwie kategorie urządzeń. [4]

• W grupie I znajdują się “urządzenia przeznaczone do stosowania w wyrobiskach podziemnych kopalń i w częściach instalacji powierzchniowych tych kopalń, narażonych na występowanie zagrożenia wybuchem metanu i/lub pyłu węglowego.”
• Drugą grupę stanowią urządzenia przeznaczone do stosowania w innych gałęziach przemysłu narażonych na występowanie przestrzeni wybuchowych.

O ile pierwsza grupa jest bardzo zawężona i dotyczy głównie przemysłu wydobywczego, to w drugiej grupie znajdą się praktycznie wszystkie pozostałe sektory i stosowany w nich sprzęt. Urządzenia w tej drugiej grupy podzielono również na różne kategorie w zależności od stopnia, a także charakteru zagrożenia wybuchowego. Poszczególne kategorie przedstawia poniższa tabela.

Jak wybrać urządzenie do pracy w strefie EX?

Oczywiście nie musimy przekopywać się przez wszystkie przepisy dotyczące konstrukcji i wymogów urządzeń dostosowanych do pracy w strefach zagrożonych wybuchem. Spełnienie tych norm spoczywa na barkach producentów specjalizujących się w ich budowie. Szczegółowe informacje na temat zawarte są w załączniku nr 2 Rozporządzenia ministra rozwoju z dnia 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej.

Do klienta poszukującego urządzeń przeznaczonych do pracy w przedsiębiorstwie w warunkach wybuchowych ważne jest specyfikacja i oznaczenia, jakie znajdują się na produkcie. To one dają nam informacje wskazujące na jego zastosowanie w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. Pierwszym etapem jest gruntowne przeanalizowanie warunków pracy i wymogów, jakie musi spełniać urządzenie. Na tej podstawie będziemy mogli wybrać sprzęt, który umożliwia bezpieczną pracę w strefie zagrożonej wybuchem.

Zgodnie z ustawodawstwem polskim i unijnym na każdego typu sprzęcie do strefy EX powinno znaleźć się odpowiednie oznaczenia.

• nazwisko lub nazwa, zarejestrowana nazwa handlowa lub zarejestrowany znak towarowy i adres producenta,
• oznakowanie CE
• oznaczenie serii lub typu,
• numer partii lub serii, jeżeli występuje,
• rok produkcji,
• oznakowanie specjalne zabezpieczenia przeciwwybuchowego, a za nim symbol grupy urządzeń i kategorii,
• w przypadku urządzeń grupy II literę „G” (dotyczącą atmosfery wybuchowej spowodowanej przez gazy, pary lub mgły)lub literę „D” (dotyczącą atmosfery wybuchowej spowodowanej przez pyły).

Wg normy PN-EN-60079-0-2013 producent powinien jeszcze umieścić:

• symbol rodzaju budowy przeciwwybuchowej,
• symbol grupy wybuchowości: dla gazów (IIA, IIB lub IIC) albo pyłów (IIIA, IIIB lub IIIC),
• symbol określający klasę temperaturową: od T1 do T6,
• symbol X za numerem certyfikatu, jeżeli jest konieczne wskazanie specjalnych warunków bezpiecznego użytkowania.
• literę U, jeżeli jest to certyfikowany komponent, który musi współpracować z kompletnym systemem.

Jak odczytywać oznaczenia na urządzeniach EX?

Podstawowe oznaczenie ATEX składa się z następujących elementów:

Oznaczenie CE

Podstawowe oznaczenie informujące, że dane urządzenie zgodny jest ze wszystkimi normami obowiązującymi w Unii Europejskiej tzw. „Nowego Podejścia”.

Numer identyfikacyjny jednostki certyfikującej

Jednostka notyfikowana to niezależna instytucja oceniającą zgodność norm urządzenia. Każda Jednostka Notyfikowanej posiada nadany przez ministra numer identyfikacyjny.

Symbol Ex

Charakterystyczny symbol EX w sześciokącie stosowany dla urządzeń i systemów ochronnych, a także ich części i podzespołów.

Grupa wybuchowości

Określenie grupy, w jakiej znajduje się dane urządzenie ze względu na zastosowanie.

Kategoria urządzenia

Kategoria, w jakiej znajduje się dane urządzenie zgodnie z rozporządzeniem M1 i M1

Rodzaj ochrony przeciwwybuchowej

Wskazanie typu ochrony przeciwwybuchowej zastosowanej w urządzeniu wg odpowiednich norm.

Rodzaje budowy przeciwwybuchowej zgodnie z [N-4]:

• d – osłona ognioszczelna [N-5 PN-EN 60079-1:2008],
• e – budowa wzmocniona [N-6 PN-EN 60079-7:2007],
• ia – iskrobezpieczeństwo, poziom zabezpieczenia „ia” [N-7 PN-EN 60079-11:2007] ,
• ib – iskrobezpieczeństwo, poziom zabezpieczenia „ib” ,
• ic – iskrobezpieczeństwo, poziom zabezpieczenia „ic” ,
• ma – hermetyzacja, poziom zabezpieczenia „ma” [N-8 PN-EN 60079-18:2006],
• mb – hermetyzacja, poziom zabezpieczenia „mb”,
• nA– rodzaj n, sposób zabezpieczenia „nA” [N-9 PN-EN 60079-15:2007],
• nC– rodzaj n, sposób zabezpieczenia „nC”,
• nL – rodzaj n, sposób zabezpieczenia „nL”,
• nR – rodzaj n, sposób zabezpieczenia „nR”,
• o – osłona olejowa [N-10 PN-EN 60079-6:2007],
• px – osłona gazowa z nadciśnieniem poziom zabezpieczenia „px” [N-11 PN-EN 60079-2:2008],
• py – osłona gazowa z nadciśnieniem, poziom zabezpieczenia „py”,
• pz – osłona gazowa z nadciśnieniem, poziom zabezpieczenia „pz”,
• q – osłona piaskowa [N-12 PN-EN 60079-5:2008],
• s – urządzenia elektryczne, które nie spełniają wymagań norm serii PN-EN 60079 . [1]

Podgrupa wybuchowości

Urządzenia z grupy drugiej „d”, „i”, „nC” oraz „nL” mogą zostać podzielone na dodatkowe podgrupy ze względu na Charakter gazów.

Klasa temperatur

Oznaczenie EX informuje o maksymalnej temperaturze powierzchni urządzenia. W przypadku, gdy jest on zależna od pompowanej cieczy, jest oznaczony X.
Specyfikacja ATEX może również określać zakres temperatur otoczenia dla „bezpiecznej” pracy, np. +1°C < Otoczenia <40°C. Tam, gdzie nie jest to wymienione, przyjmuje się, że wynosi od -20°C do +40°C.

Przed zakupem sprzętu do zastosowań w strefach EX należy bardzo szczegółowo przeanalizować parametry i przyjrzeć się wszystkim oznaczeniom, jakie znajdują się na urządzeniu. Ogólnie rzecz biorąc wybierając urządzenie do pracy w strefach zagrożonych, lub potencjalnie zagrażające wybuchem należy sprawdzić, czy:

• Urządzenie znajduje się w wymaganej grupie i kategorię urządzeń ATEX dla zamierzonej strefy (na przykład II 2).
• Temperatura samozapłonu każdej atmosfery jest znacznie wyższa niż znamionowa temperatura określona na sprzęcie czy urządzeniu (np. T4).
• Posiada wystarczające zabezpieczenia przed iskrami lub innymi źródłami zapłonu.
• Nadaje się do użytku z typem zagrożenia występujących w danym przedsiębiorstwie: gaz i/lub pył.

Szukasz urządzeń do pracy w strefie EX?

Zapraszam do kontaktu telefonicznego ze mną pod numerem +48 515 135 478 lub mailowego pod adresem pt@sebitu.pl. Dobiorę dla Ciebie urządzenia z wymaganymi certyfikatami do pracy w strefach ex.

Materiały źródłowe:

1. Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz. U. Nr 138, poz. 931)
2. Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160000817 [dostęp 23.02.2022r.]
3. DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2014/34/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32014L0034&from=EN [dostęp 23.02.2022r.]
4. ATEX 95 – ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 22 grudnia 2005 r. – Dz.U.2005.263.2203, https://www.atex137.pl/atex-95-rozporzadzenie-ministra-gospodarki-z-dnia-22-grudnia-2005-r-dz-u-2005-263-2203/ [dostęp 23.02.2022r.]